Naar welke bronnen verwijst de index?

In de index zijn de volgende inventarisnummers opgenomen uit het Archief van de Burgerlijke Stand: doop-, trouw- en begraafboeken van Amsterdam (retroacta van de Burgerlijke Stand)

Deze registers maken al sinds 1811 deel uit van de DTB maar zijn nooit eerder als index beschikbaar gesteld.

De mensen die vanuit deze instellingen werden begraven zijn over het algemeen niet te vinden in de begraafboeken van de kerken. Alleen als de overledene werd opgehaald door familie, die verder de organisatie en kosten van de begrafenis op zich nam, zijn zij naast in deze index ook te vinden in de reguliere Begraafregisters en in de index op de begraafregisters voor 1811.

Binnen- en Buitengasthuis

Het Gasthuis bestond naast de algemene armen- en ziekenafdeling uit een afzonderlijk Pesthuis. In 1635, toen het inzicht was doorgedrongen dat het niet erg handig was om de besmettelijke zieken en doden binnen de muren van de stad te houden, werd een nieuw Pesthuis gebouwd buiten de stad.

Het nieuwe Pesthuis werd vanwege de lokatie ook wel Buitengasthuis genoemd en het oude Gasthuis of Sint-Pietersgasthuis (op het huidige Binnengasthuisterrein) werd vanaf die tijd Binnengasthuis.

Het Binnengasthuis stond nog tot ver in de achtiende eeuw bekend onder de oude naam van Sint-Pieters Gasthuis. Het Gasthuis had verschillende afdelingen, waaronder een apart soldatenhuis en verbandhuizen voor mannen en vrouwen. Op het terrein van het Binnengasthuis was daarnaast nog een baaijerd te vinden: dit was een instelling voor tijdelijke opvang waarin men maximaal een aantal nachten per maand mocht blijven. Het Binnengasthuisterrein wordt nu gebruikt door de Universiteit van Amsterdam.

Het Buitengasthuis of Pesthuis lag bij de aanleg nog buiten de stad aan de Overtoomse Vaart. Op de plaats van het oude Pesthuis/Buitengasthuis werd later het Wilhelmina Gasthuis gebouwd, het huidige WG-terrein.

Het Pesthuis was uit voorzorg tegen besmettelijke ziekten buiten de stad gebouwd en dan nog kwam men er niet eenvoudig binnen. Om het Pesthuis te bereiken moest men vanaf de Heilige of Overtoomse weg een houten brug oversteken, een lange laan doorlopen met aan weerszijden bomen, aan het einde daarvan nog eens twee stenen bruggen passeren, een ijzeren hek en vervolgens nog een houten brug. De gebouwen waar de zieken werden verpleegd werden aan alle kanten omringd door water.

Het Spinhuis bestond al sinds 1597 (als onderdeel van het Sint Ursulaklooster) en was van oudsher een strafinstelling voor vrouwen. In 1782 ging het Spinhuis samen met het Rasphuis, waar de mannen zaten, op in een veel groter pand, het ‘Nieuwe Werkhuis’ in de Roeterstraat (nu: het Sarphatihuis).

Bevolking van de instellingen

De Gasthuizen waren officieel armenziekenhuizen en het Werk- en Spinhuis waren meer vergelijkbaar met een tuchthuis. Toch hoefde men niet veroordeeld te zijn om in het Werkhuis te belanden; iemand kon zich ook vrijwillig laten opnemen, tegen kost en inwoning in ruil voor arbeid. Het Werk- of Spinhuis werd bevolkt door armen, plegers van kleinere misdrijven, bedelaars en hoeren. Bij de omwenteling van 1795 konden echter ook regenten (tijdelijk) in het Werkhuis belanden.

De Gasthuizen hadden niet alleen zieken onder hun hoede, maar verzorgden ook algemene opvang van armen en daklozen. De overgrote meerderheid was buiten Amsterdam geboren en had zo geen (familie-)netwerk om op terug te vallen. Ook gewonde militairen konden er terechtkomen. In het Pesthuis waren in de achttiende eeuw waren geen Pestlijders meer te vinden, maar waren het vooral geestelijk en lichamelijk gehandicapten, psychiatrisch zieken, doofstommen en epilepsie-patiënten die hier een bed kregen. Er waren open en gesloten bedsteden waarin vooral de 'kwaadwilligen en raazenden' (Wagenaar) werden opgesloten. Pas later, in de loop van de negentiende eeuw verschoven de taken van de Gasthuizen naar het verzorgen en beter maken van patiënten. Het Pesthuis specialiseerde zich steeds meer in de richting van een psychiatrische instelling.

De Gasthuizen waren berucht vanwege de stank, armzalige huisvesting en slechte verzorging. Over het algemeen waren het dan ook niet de meest gegoede burgers die in deze instellingen terechtkwamen. Onder de Amsterdamse burgers bestond er zelfs zoiets als gasthuisvrees: wat zou er met je lichaam gebeuren als je daar – geen ondenkbaar scenario in verband met de slechte hygiëne en niet opgeleide zaalknechten – kwam te overlijden en de familie het lijkengeld niet voldeed (en zo het lichaam niet mee mocht nemen)? Het was een publiek geheim dat lijken uit het Gasthuis soms werden gebruikt voor anatomische lessen. Wie in het Gasthuis terecht kwam, zo griezelde men, had dus gerede kans om in een knekelput bij het Pesthuis en/of in stukjes te eindigen op de ontleedtafel van een Friese hoogleraar!

Een verschil met het huidige ziekenbezoek is dat familie in de achttiende eeuw het Gast- en Pesthuis alleen tegen betaling mocht betreden. Maar ook buitenstaanders betaalden entree voor een bezoekje om de armen, gekken en zieken te bekijken! Vanaf het begin van de negentiende eeuw kon men in het Binnengasthuis zelfs live operaties bijwonen.

Overlijden in het Gast-, Pest-, Werk- of Spinhuis

In de Gasthuizen bevond zich zo een bont gezelschap van armen, gehandicapten, (terminaal) zieken, gewonde soldaten en krankzinnigen. Van de zieken, zo blijkt ook uit het Memorieboekje van het Gasthuis, verliet uiteraard lang niet iedereen de instelling levend en wel. Vrouwen en ongeboren kinderen konden sterven in het kraambed. Ook in de naastgelegen ‘baaijert’ (tijdelijke daklozenopvang) stierven er mensen, vaak zonder dat er een naam bekend was. Ook werden de zogenaamde haaldoden, overledenen die vooral in de openbare ruimte werden gevonden, meestal naar het Gasthuis overgebracht voor sectie.

Vanuit het (Binnen-)Gasthuis werden de meeste ongelukkigen begraven op het Sint Anthonieskerkhof (op de plaats van het huidige mr. Visserplein) en vanuit het Pesthuis aan de rand van de stad op de dichtstbijzijnde begraafplaatsen, die toen op het grondgebied lagen van het naburige Nieuwer-Amstel. Vanaf het einde van de achttiende eeuw werden ook de de doden uit het Binnengasthuis naar het Pest- of Buitengasthuis gevoerd om daar te worden begraven. De niet-geïdentificeerde doden en op straat gevonden armen werden met de Gasthuiswagen naar het Verbandhuis binnen het Gasthuis gebracht en van daaruit met de schuit naar het kerkhof van het Pesthuis vervoerd. Waarschijnlijk vond de begrafenis zeer snel na het overlijden plaats. De kisten met doden werden op deze begraafplaatsen vijf- of zeven hoog op elkaar gestapeld en meestal na twaalf of vijfentwintig jaar geruimd. (Wagenaar 248).

Overledenen in het Spin- en Werkhuis werden op het kerkhof van die instelling begraven. Uit het Register van overledenen blijkt dat er bij uitzondering op verzoek van familie ook elders of op het Sint Anthonieskerkhof begraven werd.

Welke gegevens zijn te vinden in de index?

• naam van de overledene
• geboorteplaats (aleen overledenen Gast- en Pesthuis; niet gestandaardiseerd en niet altijd genoteerd)
• datum van overlijden
• indien van toepassing: aantekening 'kind van' of 'kraamkind'
• leeftijd bij overlijden (alleen overledenen Spin- en Werkhuis)
• afdeling binnen de instelling, bijvoorbeeld ‘Vrouwenhuis (Gasthuis)’ of ‘Mannen (Pesthuis). Met ‘Gasthuis’ of ‘St. Pietersgasthuis’ wordt het Binnengasthuis bedoeld, ter onderscheiding van het Pesthuis of Buitengasthuis.

Er overleden veel naamloze zuigelingen en ongeboren kinderen in de diverse instellingen. In de index is in dat geval als persoonsnaam de naam van de moeder opgenomen met als annotatie ‘kind van’ of ‘kraamkind van’.

Welke gegevens zijn te vinden in de bron?

• naam
• plaats
• datum van overlijden
• oorzaak van overlijden (alleen overledenen Spin- en Werkhuis)
• burgerlijke staat: ‘vrijster’, ‘weduwe’ etc. (alleen overledenen Gast- en Pesthuis; niet altijd vermeld)
• heel soms: beroep of militaire rang
• heel soms: extra aantekeningen als 'in huis verdronken', 'criminelen', 'soldaat', 'kraamvrouw', 'innocent' (zwakzinnig), 'onderweg in den schuit overleden', 'door de familie thuisgehaald', 'door de politie gezonden', ‘op de baaijert’ (tijdelijke daklozenopvang bij het gasthuis)
• heel soms: het kerkhof waar iemand begraven is
• verwijzingen (alleen Spin- en Werkhuis)
  Achter de naam van de overledene staat een verwijzing bestaande uit een letter (O, V, A, R) en een folionummer. Deze verwijzen naar diverse inschrijvingsregisters van het Werkhuis die helaas grotendeels verloren zijn gegaan. Per 'soort' tuchteling werden aparte boeken bijgehouden. Er waren gestraften (meestal jonge mensen of publieke vrouwen; plegers van ernstiger delicten werden veroordeeld tot het Rasphuis). Er waren schoutsgasten (opgebrachten/opgepakten), vrijwilligen (een soort van daklozenopvang), tegen alimentatie (‘geldgasten’).

Verder zoeken

Personen die in het Spin- of Werkhuis overleden en via deze index zijn gevonden kunnen mogelijk worden opgespoord in de archieven van de betreffende instelling. Soms is daar meer informatie te vinden als woonadressen, reden van opname, het aantal keren dat iemand werd opgenomen etc. De meeste bewaarde registers dateren van ná de periode van deze index.

Verder lezen

• Moulin, D. de, I.H. van Eeghen, R. Meischke, Vier eeuwen Amsterdams Binnengasthuis. Amsterdam 1981. Vrij ter inzage in het Informatiecentrum
• Inleiding op de inventaris van het Archief van het Spin- en Nieuwe Werkhuis
• Wagenaar, J. Amsterdam, in zyne opkomst, aanwas, etc. (1762-1768). Vol. 8, p. 201 e.v. Godshuizen en godsdienstige gestichten: Gast en Pesthuis. Aanwezig in SAA bibliotheek

Verantwoording

Deze index is in 2013 gemaakt door vrijwilligers bij het Stadsarchief Amsterdam.

Voorbeelden Gast- en Pesthuis

In het mannenverbandhuis stierven in januari 1774 meerdere mannen afkomstig van '’t Oostindisch schip.

Een verblijf in het Gasthuis bleek niet zonder gevaren: Gerrit Hendrik Spikers uit Osnabrück verdronk ‘in huis’.

Regelmatig werden er personen ‘onder de galerij’ – vermoedelijk een overdekt grachtje op het grondgebied van het Gasthuis – dood gevonden.

Bij het Binnengasthuis bevond zich een ‘baaijert’, een tijdelijke passantenopvang. Hier stierven vele personen waarvan zelfs geen naam bekend was (‘N.N.’)

Ook tijdens het ziekenvervoer naar het Gasthuis overleden mensen; in dit geval ‘in Charon’s boot’, waar vermoedelijk de gasthuisschuit mee bedoeld wordt.

Voorbeelden Werk- en Spinhuis

In het Werk- en Spinhuis overleden velen aan ‘koor(t)sen’ of ‘verzwakking’."

Er overleden vele (kraam-)kinderen binnen de instellingen. De meesten kregen geen naam.

In het Spinhuis waren ‘venusziekten’ een belangrijke doodsoorzaak.

In oktober 1785 overleed Jan de Haan tijdens een ontsnappingspoging.