Naar welke bronnen verwijst de index?

In de index zijn de volgende inventarisnummers opgenomen uit het Archief van het Vaderlandsch Fonds ter Aanmoediging van 's Lands Zeedienst (Kweekschool voor de Zeevaart) :

• 990 – 1006 Comportementsboeken (1785-1971)

Dit Fonds, opgericht in 1781 om geld in te zamelen voor de gewonden en nabestaanden van slachtoffers van de slag bij de Doggersbank op 5 augustus 1781, richt in 1785 de Kweekschool voor de Zeevaart op. Het doel is om minvermogende jongens op te leiden tot zeelieden. Het Fonds heeft de school tot 1971 beheerd en bestaat tot op de dag van vandaag.

Wat zijn comportementboeken?

Comportementboeken zijn registers waarin de Kweekschool voor de Zeevaart te Amsterdam de vorderingen bijhoudt van de leerlingen tijdens hun verblijf op de school. Het woord comportement komt uit het Frans en is te vertalen met: ‘gedrag, wijze waarop je de wereld tegemoet treedt’.

Aanvankelijk worden drie series comportementboeken bijgehouden. Eén serie ten behoeve van de Commissarissen (het bestuur) van de Kweekschool voor de Zeevaart. Eén serie ten behoeve van het hoofd van de school (de commandant) en de derde serie is waarschijnlijk door de administratie gebruikt. Alle series bevatten precies dezelfde informatie, maar in de serie van het bestuur wordt die informatie op de meest fraaie manier weergegeven. Daarom is alleen deze laatste serie geïndexeerd.
Deze serie is bijgehouden over de hele periode van het zelfstandig bestaan van de kweekschool. Het bijhouden van de overige twee series is na verloop van tijd gestaakt. Van de gestaakte series is alleen het gedeelte tot en met 1850 bewaard gebleven, omdat dat uit hoofde van de archiefwet vereist is.

Wat is de Kweekschool voor de Zeevaart?

De Kweekschool voor de Zeevaart leidt jongens op voor de zeedienst. Aan het hoofd staat een commandeur, vanaf 1884 commandant genoemd. Het bestuur van de school wordt gevormd door een College van Commissarissen, kortweg aangeduid met Commissarissen. De leerlingen van de school worden kwekelingen genoemd. Aan de school is een internaat verbonden.

Eenmaal per kwartaal houdt het bestuur van de kweekschool, de Commissarissen, inschrijvingsdagen voor het aannemen van nieuwe kwekelingen. Zij beoordelen de aspirant-kwekelingen op houding en gedrag. Een arts verzorgt een medische keuring. De kwekelingen komen in de school als ze ca. 13 à 15 jaar zijn. In de twintigste eeuw loopt de leeftijd van aanmelding op tot ca 17 à 18 jaar. Aanmelding geschiedt over het algemeen door de ouders, een voogd, of door een liefdadigheidsinstelling die de kosten van de opleiding op zich neemt. De persoon die de kwekeling inschrijft en de kosten betaalt, ondertekent een overeenkomst: het verbandschrift.

In verschillende steden zijn Commissarissen Correspondent actief voor het Vaderlandsch Fonds. Zij voorzien potentiële kwekelingen van informatie, onder andere over inschrijvingsdata, en verzorgen de inschrijving (op de medische keuring na) van kwekelingen, die niet in Amsterdam worden ingeschreven.

In de periode 1933-1941 verzorgt de kweekschool naast de zeevaartopleidingen ook een opleiding tot verkeersvlieger (vliegbrevet B). Deze opleiding moet door de oorlog gestaakt worden.

Welke gegevens zijn er te vinden in de index?

In de index zijn de volgende gegevens opgenomen:

• naam ingeschrevene
• geboortedatum

Welke gegevens zijn te vinden in de bron?

Per kwekeling kunnen de volgende gegevens vastgelegd zijn:

• Datum van inschrijving in het register
• Voornamen en achternaam
• Geboortedatum of doopdatum en/of nummer doopcedul en geboorteplaats
• Geloofsovertuiging
• Lengte in voeten (vt) en duimen (d of dm), vanaf ca. 1908 in centimeters
• Leeftijd op het moment van inschrijving en vaccinatie (tot 1828)
• Gegevens van de vader: voornamen, achternaam, geboorteplaats, geloofsovertuiging (tot ca. 1828), beroep
• Gegevens van de moeder: voornamen, achternaam, geboorteplaats, geloofsovertuiging (tot ca. 1828), beroep
• Gegevens van de voogd (indien van toepassing)
• Adres van de ouders
• Wijze van toelating in de kweekschool en betaling van de kosten
• Vorderingen in de kweekschool, in latere periode in de vorm van een cijferlijst
• Gemaakte reizen (functie aan boord, naam van het schip, naam van de kapitein, bestemming) tot ca. 1937
• Wijze van ontslag uit de kweekschool (voortijdig of niet, eervol of oneervol, behaald diploma, etc.)
• Achtergrondgegevens (bijvoorbeeld over het doen van geloofsbelijdenis, of aangenomen worden als lidmaat van een gemeente)
• Intern of extern (vanaf 1958)
• Vooropleiding (vanaf 1958)

De gegevens zijn niet altijd volledig ingevuld en ze worden in de loop der jaren summierder.

Over welke periode vind ik gegevens?

Over de periode 1785-1971. Dit is vanaf de oprichting tot de fusie met de Hogere Zeevaartschool van het College Zeemanshoop. De instelling die uit deze fusie ontstaat heet: Stichting Hogere Zeevaartschool Amsterdam. Tot ca. 1928 worden de geloofsovertuiging van de ouders, de leeftijd van de kwekeling en het feit dat de kwekeling gevaccineerd is, vermeld; daarna niet meer. Vanaf 1958 wordt de vooropleiding van de kwekeling opgenomen. Verder is het vanaf 1958 mogelijk om als ‘externe’ (dus niet meer in het internaat verblijvend) te worden ingeschreven. Vanaf ca. 1969 worden ook meisjes toegelaten en zijn van hen gegevens te vinden in de comportementboeken.

In de periode 1933-1941 zijn gegevens opgenomen van kwekelingen die de vliegopleiding volgden.

Van de kwekelingen die door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog hun opleiding niet hebben kunnen afmaken, is na de oorlog achterhaald, hoe het ze vergaan is. Deze gegevens zijn bij de betreffende kwekeling opgenomen.

Van de lichting van 1971 zijn enkel de namen en personalia van de kandidaten opgenomen in verband met de aanstaande fusie van de Kweekschool voor de Zeevaart met de Hogere Zeevaartschool van het Zeemanshuis.

De school is tweemaal voor enige tijd gesloten geweest. De eerste keer tijdens de Franse overheersing. Napoleon Bonaparte sluit de school in 1811 en Koning Willem I opent de school weer in 1814. Over de periode 1811-1813 zijn daarom geen gegevens. De tweede sluiting vindt plaats tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1944 is er tijdens de Hongerwinter niet voldoende eten om de kwekelingen te voeden: de school en het internaat worden gesloten. In de periode 1943-1944 zit daarom een gat van een paar maanden.

Zijn alle gegevens openbaar?

Nee, op de comportementboeken is een openbaarheidsbeperking van kracht. Lees hier meer over het beleid van het Stadsarchief met betrekking tot persoonsgegevens en openbaarheid.

Verder zoeken

Het archief van het Vaderlandsch Fonds ter Aanmoediging van 's Lands Zeedienst (Kweekschool voor de Zeevaart) bevat ook andere stukken die betrekking hebben op de kwekelingen:

Voorbeeld

Dit is de inschrijving van Steeven van Delden in het Comportementboek van de Kweekschool voor de Zeevaart.

Steeven is geboren op 5 mei 1801. Zijn vader, A. van Delden, en zijn moeder Philippina Hendrika Westenerk, komen uit Deventer en hebben beiden het verbandschrift ondertekend waarmee Steeven op 13-jarige leeftijd werd aangenomen als kwekeling. Genoteerd zijn de data waarop Steeven mijlpalen van zijn opleiding heeft bereikt, zoals het berekenen van hoog en laag water en het gebruik van het kompas. Eén maal heeft hij een ereprijs gewonnen: hij was de 'meest gevorderde in het scheepswerk' en werd beloond met een kijker. Gedurende zijn opleiding heeft Steeven reizen gemaakt als lichtmatroos naar Petersburg en naar Cadiz. Op 25 maart 1818 is hij uitgeschreven uit het register. Hij kreeg een 'honorable attestatie' en een vrijstelling voor de nationale militie.