Wat is Tewerkstelling 1940-1945?

In de Tweede Wereldoorlog werden arbeiders uit de bezette gebieden tewerkgesteld in Duitsland. In eerste instantie was de tewerkstelling vrijwillig. Maar dat leverde niet voldoende arbeidskrachten op en maart 1942 werd een verordening aangenomen over verplichte tewerkstelling in Duitsland. Veel arbeiders keerden illegaal terug en doken onder. Vanaf mei 1943 werden alle mannen tussen 18 en 35 jaar verplicht zich voor werk in Duitsland aan te melden. Wie zich niet aanmeldde werd gestraft en vanaf oktober 1944 werden ook razzia’s gehouden om mannen op te sporen om in Duitsland te gaan werken. De laatste grote actie dateert van januari 1945. Toen moesten alle mannen tussen 17 en 40 jaar zich melden voor deportatie naar Duitsland.

Welke instantie organiseerde de Tewerkstelling?

De eerste arbeidsbemiddeling naar Duitsland werd georganiseerd door de Gemeentelijke Arbeidsbeurs die dateerde van voor de Tweede Wereldoorlog. De Duitse bezetter reorganiseerde de arbeidsbemiddeling naar Duits model. Arbeidsbemiddeling werd een taak van de Rijksoverheid en in Amsterdam was vanaf 1 mei 1941 een Gewestelijk Arbeidsbureau verantwoordelijk voor de arbeidsbemiddeling. Dit betekende een directeurswisseling, maar verder bleven de meeste ambtenaren in dienst.
Het archief van het Gewestelijk Arbeidsbureau bestaat uit Transportlijsten en Staten en maakt deel uit van het archief van de Gemeentelijke Arbeidsbeurs.

Wat zijn transportlijsten?

Een transportlijst is een voorbedrukt formuliertje waarop werd ingevuld welke werknemers op een bepaalde datum naar een werkgever in Duitsland werd getransporteerd. Er zijn lijsten met 1 of 2 namen en er zijn lijsten met 30 of 40 namen. Er is enig verschil tussen de transportlijsten opgemaakt door de Gemeente Arbeidsbeurs, vóór mei 1941 en transportlijsten opgemaakt door het Gewestelijk Arbeidsbureau, ná mei 1941. De lijsten van voor mei 1941 zijn Nederlandstalig en op deze lijsten is vermeld voor wie de loonoverschotten van de tewerkgestelde bestemd waren. De transportlijsten van het Gewestelijk Arbeidsbureau zijn in het Duits en er wordt geen begunstigde vermeld.

Wat zijn staten?

De term ‘staat’ is hier gebruikt in de betekenis van financieel overzicht. De staten van het Gewestelijk Arbeidsbureau zijn een serie alfabetisch geordende kaarten met per werknemer een overzicht van voorschotten die de werknemer had ontvangen voor bijvoorbeeld kleding en reis en een overzicht van uit te betalen bedragen aan een begunstigde in Nederland.

Welke gegevens kan ik vinden op de transportlijsten en staten?

Uit deze bronnen is op te maken waar en wanneer arbeiders tewerk werden gesteld in Duitsland. Als er een begunstigde in Nederland was is ook daar naam en adres van opgenomen. Verder gaat het op de staten vooral om financiële gegevens.

Waarom zijn zoveel scans niet openbaar?

Documenten met gegevens van personen waarvan niet bekend is of ze overleden zijn, zijn in principe niet openbaar. Alleen scans van documenten met gegevens van personen die meer dan 100 jaar geleden zijn geboren staan nu op direct leverbaar. Kunt u aantonen dat de persoon van wie u gegevens wil inzien overleden is, dan wordt de scan vrijgegeven.
Lees hier meer over het beleid met betrekking tot persoonsgegevens en openbaarheid.

Wat is het programma Erfgoed van de Oorlog?

Het programma Erfgoed van de Oorlog was een subsidieprogramma van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. In het kader van deze subsidieregeling heeft het Stadsarchief Amsterdam in 2008 subsidie ontvangen om de bronnen met betrekking tot de Arbeidsinzet in Amsterdam op stuksniveau toegankelijk te maken. Behalve deze index op de bronnen uit het archief van het Gewestelijk Arbeidsbureau zijn in het kader van deze regeling ook de Paspoortaanvragen uit de Tweede Wereldoorlog geïndexeerd.

Voorbeeld

Friedrich Wilhelm Wiesehahn, geboren 18 oktober 1899 in Amsterdam was in de Tweede Wereldoorlog tewerkgesteld in Berlijn. Van hem zijn een paspoortaanvraag en paar loonstaten bewaard alsook de transportlijst waarop zijn naam voorkomt. Heel uitzonderlijk is dat zijn nichtje zijn eigen particulier archief bij ons heeft ondergebrachtwaarin een foto bewaard is gebleven van een groep mannen waaronder 'oom Willem' gemaakt in Duitsland in 1943.

Dit is één van de drie staten op naam van Friedrich Wilhelm Wiesehahn. Uit de staat blijkt dat Wiesehahn getrouwd is en dat de begunstigde voor het loonoverschot zijn echtgenote is, mw. C.M. Wiesehahn-Tomczak. Ze woont Westergashuisstraat 149 III. Op de staat is per keer bijgeschreven wanneer een loonoverschot is uitbetaald. Wiesehahn vertrok op 27 november 1942 naar Berlijn.

Dit is de paspoortaanvraag van Wiesehahn gedateerd 24 november 1942.

Wiesehahn was tenor en zong in het koor ‘Harmonie’. Het archief bevat voornamelijk bladmuziek van het koor en daarnaast twee groepsfoto’s: één van het mannenkoor en deze foto van een groep mannen in een sneeuwlandschap in 1943 in Duitsland. Achter op de foto is geschreven dat oom Willem tewerk gesteld was in een fabriek in Berlijn. Wellicht was dit een uitstapje met het bedrijf waar Wiesehahn werkzaam was. Formeel is Friedrich de eerste voornaam van Wiesehahn, maar in Evangelisch Lutherse kring is het gebruikelijk de tweede voornaam als roepnaam te gebruiken. Voor zijn nichtje was hij dus 'oom Willem'.