n 1849 werd door de Gemeentewet bepaald dat alle gemeenten in Nederland een bevolkingsboekhouding moesten bijhouden. Bij Koninklijk Besluit van 22 december 1849 werd bepaald dat het bevolkingsregister vanaf 1850 verplicht werd gesteld. De volkstelling van 1849/1850 werd in Amsterdam als beginpunt genomen om een serie registers te kunnen opzetten.

Vanaf 1851 hielden ambtenaren in het bevolkingsregister precies bij wie er in Amsterdam woonde. Ze registreerden alle Amsterdammers in dikke boeken, geordend op adres. Het bevolkingsregister is daarom een goede bron om te ontdekken waar iemand woonde en met wie. In de registers staan per adres de namen van de bewoners met hun geboortedatum, plaats in het gezin, beroep, godsdienst en datum van verhuizen of overlijden. Wijzigingen in de gegevens werden erbij geschreven. Verhuisde iemand binnen Amsterdam, dan verhuisde zijn inschrijving naar het boekdeel met het nieuwe adres.

Omdat de boeken na een aantal jaren vol raakten, begon de gemeente drie keer een nieuwe reeks. Het register van 1851 is bijgewerkt tot 1864. Toen begon een nieuw register, en in 1874 nogmaals. Dat laatste is bijgewerkt tot 1892.

Stappenplan

Deze bron is op naam doorzoekbaar gemaakt via onze Indexen. In sommige gevallen kan het nuttig zijn de oorspronkelijke persoonsnamenindex naar de inschrijvingsregister te volgen. Hiervoor kan onderstaand stappenplan gevolgd worden:

1. Gebruik de persoonsnamenindex om de juiste persoon op te zoeken. Zoek het inventarisnummer op dat de achternaam van de gezochte persoon bevat.
2. Blader door de scans tot bij de gezochte persoon.
3. Noteer de verwijzing in de kolommen achter de naam, bijv.: V / 1 / 102 . De kolommen staan achtereenvolgens voor: buurtnummer / afdeling / blad
4. Sluit de persoonsnamenindex en open het inventarisnummer van de betreffende buurt.
5. Blader naar het juiste blad en zoek de inschrijving op de linkerpagina.

Bijzonderheden

• In de persoonsnamenindex is geen geboortedatum opgenomen. In het geval van meerdere personen met dezelfde naam moet dus meerdere keren een verwijzing gevolgd worden om de juiste persoon te treffen.

Voorbeeld van een registratie

We zoeken Anna Calo, geb. 1841 in Amsterdam. Via de persoonsnamenindex, in inventarisnummer 1000, vinden we twee inschrijvingen van Anna Calo.

Dit kan betekenen dat er ofwel twee Anna Calo's gelijktijdig in Amsterdam wonen, of dat het om dezelfde Anna Calo gaat die in deze periode verhuisd is. Voor beide rijen noteren we de verwijzingen V / 1 / 102 én W / 2 / 619.

Bij de eerste verwijzing, V/1/102 (inventarisnummer 556), vinden we een Anna Calo van 1841 op de Rapenburgerstraat 92 (later omgenummerd naar 540). Achter haar naam staat, zoals gezegd, haar geboortejaar gevolgd door de huwelijkse staat (ongehuwd), haar religie P.Israel. (Portugees Israelitisch = Sefardisch Joods) en haar beroep (geen). Hierachter volgen data die gaan over de in- en uitschrijving op dit adres, en van en naar welk adres er werd overgeschreven.

Bij de tweede verwijzing, W/2/619 (inventarisnummer 570), vinden we een Anna Calo, eveneens van 1841, op de Kerkstraat 35 (later omgenummerd naar 287). Bij deze inschrijving staat Anna in een rijtje met personen met dezelfde achternaam, met geboortedata rond die van haar, voorafgegaan van een Rachel Coelho. Afgaande op haar geboortejaar en huwelijkse staat, namelijk (W)eduwe, lijkt dit een samenstelling van het gezin in de periode 1853 te zijn.

Stappenplan

Het stappenplan zoals voor de periode 1851-1853 kan gevolgd worden. Lees wel even de opmerkingen bij de bijzonderheden voor deze periode hieronder.

Bijzonderheden

• De persoonsnamenindex is opgedeeld in drie blokken: 1864-1868, 1869-1874, 1874-1883.
• Vanuit de persoonsnamenindex kan er een verwijzing voorkomen naar een bijzonder register. Bijzondere registers zijn woonadressen die anders zijn dan een gewone woning; gestichten (bijv. verzorgingshuizen), logementen (tijdelijke bewoning), ketenregisters (woonwagens) en schippersregisters (ligplaatsregistratie).

Voorbeeld

Deze registers geven een stuk meer informatie dan de voorliggende periode.

Zo is op blad 1161 uit inventarisnummer 1027 te lezen dat Franciscus Westerhof, kleermaker van beroep, en zijn vrouw Wilhelmina van der Maas, wonen op de Nes 301 (later omgenummerd naar 38). In maart 1862 verhuizen ze naar buurt M, nummer 345. 

Vanaf 1893 registreerde de gemeente de bevolking van Amsterdam niet meer per adres in dikke boekbanden maar in een kaartsysteem per gezin: de gezinskaarten. Een nieuwe toegang op adres kwam er niet veel later via woningboeken en vervolgens woningkaarten.

Op de gezinskaarten staan alleen de mensen geregistreerd die tussen 1921 en 1939 in Amsterdam woonden. Amsterdammers die tussen 1892 en 1920 overleden of uit de stad vertrokken, zijn terug te vinden in registers van afgedane gezinskaarten. Hun kaarten werden vernietigd, maar hun gegevens zijn overgenomen in die registers, die daarom wel de ‘overgenomen delen’ heten. In deze overgenomen delen vind je de gegevens die je gewoonlijk ook op een gezinskaart aantreft, zoals gegevens van het hoofd van het gezin, met het woonadres, en van de gezinsleden, met vermelding van hun relatie tot het gezinshoofd: vrouw, zoon, dochter – maar bijvoorbeeld ook schoonmoeder, tante, neef, pleegkind. Verder staat erop vermeld wanneer ze verhuisden en waarheen. Ook beroep, godsdienst en nationaliteit werden geregistreerd.

Stappenplan

De overgenomen delen zijn als aparte index-bron opgenomen in de Indexen. Zie voor verdere zoektips en uitleg de Uitleg op de Overgenomen Delen.

Bijzonderheden

In de Index zijn alle namen te vinden die in de overgenomen delen vermeld staan, dus niet alleen het hoofd van het gezin, zoals op de gezinskaart.

In de overgenomen delen staan personen op achternaam gerangschikt in tegenstelling tot op adres, zoals bij de eerdere bevolkingsregisters het geval was.

Voorbeeld van een registratie

Laurens van Essen, geboren 26-01-1854 was een stukadoor die samen met zijn vrouw Elisabeth Vetter en acht kinderen in Amsterdam woonde. Rechts op de bladzijde is te zien op welke adressen zij woonden, beginnende in de Barentzstraat 66 en dat ze daarna regelmatig verhuisden. Ook is te zien dat Laurens in 1898 alleen naar Duitsland gaat, en een klein jaar later in 1899 weer terugkeert. Helaas overlijdt hij niet lang daarna in 1900 en laat Elisabeth achter met dan nog 7 kinderen. Zoon Laurens overlijdt als hij net 1 jaar oud is.

In 1913 komt zoon Conrad weer een aantal maanden even bij zijn moeder wonen, samen met zijn vrouw en dochtertje. Ook zijn zus Anna woont op een later moment even met haar man en kinderen bij haar moeder in.

Vanaf 1893 registreerde de gemeente de bevolking van Amsterdam niet meer per adres in dikke boekbanden maar in een kaartsysteem per gezin: de gezinskaarten. Een nieuwe toegang op adres kwam er niet veel later via woningboeken en vervolgens woningkaarten. 

Ieder Amsterdams gezin werd tussen 1893 en 1939 geregistreerd op een kaart, die op naam van het gezinshoofd, meestal de vader of echtgenoot, stond. Als de kaart vol was, dan werd er een vervolgkaart aan toegevoegd. Op zo’n gezinskaart vind je de gegevens van het hoofd van het gezin, met het woonadres, en van de gezinsleden, met vermelding van hun relatie tot het gezinshoofd: vrouw, zoon, dochter – maar bijvoorbeeld ook schoonmoeder, tante, neef, pleegkind. Verder staat erop vermeld wanneer ze verhuisden en waarheen. Ook beroep, godsdienst en nationaliteit werden op de gezinskaart geregistreerd. Als een van de gezinsleden het huis uit ging en een eigen kaart kreeg staat dat er ook bij. Voor weeshuizen en bejaardenhuizen, en ook voor bijvoorbeeld hofjes, brandweerkazernes en woonwagens, hield de gemeente aparte registers bij.

De gezinskaarten werden in 1939 vervangen door persoonsgebonden kaarten, de persoonskaarten. De gemeente liet de gezinskaarten toen verfilmen, om ze daarna op te bergen op de zolder van het bevolkingsregister aan de Plantage Kerklaan. Toen een Amsterdamse verzetsgroep in 1943 een aanslag op het bevolkingsregister pleegde, gingen de gezinskaarten verloren. De ambtenaren bij het Bevolkingsregister hebben nog decennia met de microfilms gewerkt voordat ze werden overgebracht naar het Stadsarchief. Vanwege het vele gebruik zijn de, inmiddels gedigitaliseerde, microfilms slecht leesbaar.

Op de gezinskaarten staan alleen de mensen geregistreerd die in tussen 1921 en 1939 in Amsterdam woonden. Amsterdammers die tussen 1892 en 1920 overleden of uit de stad vertrokken zijn terug te vinden in registers van afgedane gezinskaarten. Hun kaarten werden vernietigd, maar hun gegevens zijn overgenomen in die registers, die daarom wel de ‘overgenomen delen’ heten. Daarin kun je, behalve de gegevens die je gewoonlijk op een gezinskaart aantreft, ook informatie vinden over waar de mensen die uit Amsterdam vertrokken naartoe gingen. De overgenomen delen zijn als aparte index-bron opgenomen in de Indexen.

Stappenplan

Zie voor verdere zoektips en uitleg de Uitleg op de Index Gezinskaarten.

Voorbeeld van een registratie

Dit is de gezinskaart van Johannes van Essen, geboren 14 juli 1890. Gezinskaarten bestaan uit een voorkant en een achterkant, die los van elkaar gescand zijn. Op de voorkant staat het hoofd van het gezin, Johannes met daaronder de gezinsleden. Zijn vrouw Hendrika Anna Vermaat en vier kinderen zijn te zien: Johannes, Cornelis Johannes, Jacoba Hendrika en Josephus Stefanus Maria. Ook een ‘behuwd broeder’, de broer van Hendrika dus, Jacobus Petrus stond ingeschreven op hun adres.

Men kan vaker voorkomen op de gezinskaart als men verhuisd en later weer terugkomt bij het gezinshoofd. Achter ieder persoon staat de geboortedatum en plaats. Ook is de godsdienst, burgerlijke staat, en beroep vermeld. Aan de rechterkant is te zien waar men vandaan kwam en waar ze naartoe gingen, met de datum waarop dit gebeurde. Zo is te zien dat Johannes op 30 augustus 1924 uit New York kwam. In de een na laatste kolom staat eventueel de overlijdensdatum.

De eerste adressen staan hier ook vermeld, met wanneer ze daar naartoe verhuisden, beginnende linksboven, namelijk Jan van Galenstraat 108 huis. Het volgende adres staat rechtsboven, Westermarkt 5 I hoog. De adressen gaan verder op de achterzijde van de kaart.

In 1926 verhuisden zij naar Jan van Galenstraat 104-3, in 1927 naar de Kievistraat 27 boven en in 1934 naar de. Heggerankweg 13 boven.Nieuwere verhuizingen zullen te vinden zijn op ieders persoonskaart; de opvolger van de gezinskaart.

Vanaf 1939 werd de Amsterdamse bevolking per persoon geregistreerd in een kaartsysteem. Dat zijn de persoonskaarten.

Iedere Amsterdammer kreeg een eigen persoonskaart, met bovenaan zijn of haar naam. Op de kaart vind je de geboortedatum en geboorteplaats, met een verwijzing naar de geboorteakte, en eventueel ook gegevens over het overlijden. Ook de namen van de ouders, met hun geboortedata, staan erop vermeld, en van echtgenoten, met geboortedatum en geboorteplaats, en waar en wanneer ze getrouwd zijn. Als de kaarthouder verhuisde werden de verhuisdatum en het nieuwe adres op de kaart genoteerd. Op de achterkant van de kaart van een gezinshoofd staan ook gegevens van de kinderen. Verder geeft een persoonskaart informatie over nationaliteit, godsdienst en beroep. Bijzondere persoonsgegevens – over religie, politieke gezindheid, ras en seksuele geaardheid bijvoorbeeld – zijn niet openbaar; op de website zijn zulke gegevens daarom onleesbaar gemaakt.

De persoonskaarten bleven in gebruik tot de gemeente in 1991 overstapte op een geautomatiseerd systeem. De persoonskaarten in het Stadsarchief bevatten de registratie van mensen die toen in Amsterdam woonden. Sinds 1 oktober 1994 gebruikt Amsterdam het landelijke systeem GBA (Gemeentelijke Basisadministratie Persoonsgegevens).

Informatie over Amsterdammers die tussen 1939 en 1991 overleden of uit de stad vertrokken is te vinden op de archiefkaarten. Dat zijn kopieën van persoonskaarten. Als een Amsterdammer naar een andere plaats verhuisde werd zijn persoonskaart doorgestuurd naar de nieuwe gemeente. Kaarten van overledenen kwamen uiteindelijk terecht bij het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag. De archiefkaart – eerst een overgetypte kaart, later een fotokopie – bleef achter in het Amsterdamse bevolkingsregister.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn er archiefkaarten gemaakt voor mensen die waren omgekomen zonder dat precies bekend was waar en wanneer. Nadat het Rode Kruis lijsten gemaakt had van alle in de concentratiekampen vermoorde mensen, namen gemeenteambtenaren de gegevens van die lijsten met de hand over op de archiefkaarten.

Stappenplan

Bijzonderheden

• Op de kaarten zijn veel afkortingen in gebruik die door de ambtenaren van die tijd gebruikt werden. Een overzicht van die afkortingen en hun betekenis is te vinden in deze uitgave van het Centraal Bureau voor Genealogie en in het afkortingenoverzicht uit de ‘Handleiding Bevolkingsboekhouding’.
• De kinderen worden in principe alleen opgevoerd op de kaart van het gezinshoofd, meestal de man. Je vindt alleen kinderen op de kaart van alleenstaande of gescheiden vrouwen. Dit overzicht is vaak niet compleet; op het moment dat deze vrouwen (weer) trouwen worden de ‘nieuwe’ kinderen weer bijgeschreven op de kaart van het gezinshoofd. De verhouding van de kinderen tot het gezinshoofd wordt aangegeven met z(oon) of d(ochter) voor biologische kinderen en s(tief)z(oon) of s(tief)d(ochter) voor kinderen uit een

Voorbeeld van een registratie

Dit is de archiefkaart van Jacobus Schalekamp, geboren 22-06-1915. Bij het aanmaken van de persoonskaart in 1939 is de geboorteakte gecontroleerd. De verwijzing naar de geboorteakte staat linksboven: BS (voor Burgerlijke Stand) 12-77. In boek 12 van de geboorteakten van 1915 vind je op pagina 77 de geboorteakte van Jacobus. Ook de ouders van Jacobus worden op de persoonskaart genoemd. Zijn vader, Johan Pieter Schalekamp (de vaders achternaam wordt nooit expliciet genoemd) is geboren in 1884 in Rotterdam, zijn moeder Gijsberta de Beer in 1885 in Bussum. Verder onderzoek naar de ouders in het Amsterdamse archief is dus pas mogelijk vanaf het moment dat zij in Amsterdam wonen.

Uit een persoonskaart kan een aardig verhaal opgemaakt worden, maar uiteraard niet een compleet verhaal. Zo is bij de beroepen te lezen dat hij opvolgend exp(editie?) knecht was, banketbakker en vervolgens galvaniseur. De (o) achter galvaniseur kan betekenen dat dit opgegeven is, oftewel dat Jacobus met pensioen is gegaan. Er staat geen datering bij de beroepen, het is uit de persoonskaart niet op te maken van wanneer tot wanneer hij deze beroepen heeft uitgeoefend.

De adressen zijn wel duidelijk afgebakend in de tijd. Voor ieder adres wordt een datum van inschrijving getoond. Op het moment dat een verhuizing naar een andere gemeente ging werd dat aangegeven door de plaats in hoofdletters te schrijven: KORTENHOEF (op 5 maart 1943) en terug naar ASD (Amsterdam, op 23-07-1945) en uiteindelijk naar BAARN op 06-05-1959. Op het moment dat hij voor het laatst buiten Amsterdam verhuisde is deze archiefkaart aangemaakt.

Jacobus is op 5 maart 1943 in Kortenhoef getrouwd, waar hij toen ook woonde. De keuze voor Kortenhoef is niet zo gek, aangezien zijn vrouw Anna Maria Hendriks daar geboren is.

Uit het huwelijk zijn twee kinderen voortgekomen: Gijsbertha en Fredericus. Hun geboortedatum is vanwege privacy-wetgeving afgedekt.

Het overlijden van Jacobus staat op deze kaart niet aangetekend. Aangezien dit een archiefkaart is is dat niet zo vreemd; zijn overlijden is aangetekend op de persoonskaart die in de gemeente ligt waar hij als laatst woonde.

Omdat er naast een ordening op personen ook behoefte was aan een toegang op adres, registreerde de gemeente tussen 1897 en 1922 in boeken alfabetisch op straatnaam wie er in welke Amsterdamse woning woonde. Bij ieder adres werd de naam van het gezinshoofd genoteerd en hoeveel mannen en vrouwen er woonden. Ook waar het gezin vandaan kwam en waar het naartoe verhuisde is in de boeken te vinden. Bij een verhuizing werden de gegevens van de oude bewoners doorgestreept en die van de nieuwe eronder geschreven.

Stappenplan

De woningboeken zijn alfabetisch geordend op straatnaam.

1. Zoek in het overzicht van het archief de straatnaam op.
2. Bekijk de beschrijvingen van de inventarisnummers om te bepalen welk deel het gezochte huisnummer bevat
3. Open het betreffende inventarisnummer en blader naar het gezochte adres

Bijzonderheden

• Afhankelijk van de lengte van de straten wordt er voor verschillende wijze van noteren gekozen: soms eerst de oneven zijde, dan de even zijde. Soms alle nummers opvolgend. Per boek, en straat, staat in de beschrijving van het inventarisnummer genoteerd welke huisnummers genoemd worden.
• Drukbezette adressen, met veel verhuizingen en andersoortige mutaties, passen soms niet op het beschikbaar aantal pagina’s. In dat geval wordt aangegeven in welk deel, en op welke pagina, vervolgd wordt. De notatie van pagina en deelnummer is de oorspronkelijke nummering, niet het door het archief toegekende inventarisnummer.

Voorbeeld van een registratie

We zoeken het adres Admiraal de Ruijterweg 67. Er zijn meerdere inventarisnummers die de straat Admiraal de Ruijterweg behandelen, maar inventarisnummer 36 bevat volgens de beschrijving “A32; Admiraal De Ruijterweg, nrs. 59-127”. Deel A32 verwijst naar de letter A, van Admiraal de Ruijterweg, en 32 is het oorspronkelijke deelnummer.

Per verdieping is er een pagina beschikbaar in het woningboek. Bovenaan de pagina wordt achtereenvolgens de buurtcode, de straatnaam en het huisnummer en het deel- en bladnummer van het boek gegeven.

Screenshot linkerpagina uit inventarisnummer 36 (scan KLAL05087000019)

Op de linkerpagina wordt in de eerste kolom de verdieping aangegeven, in dit geval de begane grond: huis, gevolgd door het nummer van het gezin (1). Dit is het eerste gezin dat op dit adres wordt ingeschreven in dit boek. De nummering wordt gevolgd door de achternaam, het geboortejaar, en de voornaam van het gezinshoofd. Gezinshoofd van dit gezin is August Heijdemeijer, geboren in 1863. Aan de 3/3 achter in de volgende kolom is het aantal mannen en vrouwen af te lezen in dit gezin, inclusief gezinshoofd.

Screenshot rechterpagina uit inventarisnummer 36 (scan KLAL05087000019)

Op de rechterpagina wordt een verhuizing genoteerd, op 01-01-1921 naar Sloten. Gezien de datum zal dit te maken hebben met de administratieve verandering rondom de annexatie van Sloten. Rechtsboven is het deel- en paginanummer te vinden. Dit nummer kan binnen het systeem van de woningboeken gebruikt worden, als er in deze periode verhuisd wordt.

Toen Amsterdam in 1921 enorm uitbreidde door de annexatie van een aantal omliggende gemeenten werden de woningboeken vervangen door een kaartsysteem: de woningkaarten. Op die kaarten staan bij ieder adres de familiegegevens van de hoofdbewoners, en op de achterkant ook gegevens van mensen die eventueel bij de familie inwoonden. Als de bewoners verhuisden werden de datum en het nieuwe adres geregistreerd. De woningkaarten, die twee series beslaan, bleven tot 1989 in gebruik.

Stappenplan

Gebruik de index om op adres te zoeken. Gebruik de uitleg op de index Woningkaarten om te begrijpen hoe in de index op de woningkaarten gezocht kan worden.

Bijzonderheden

• Er zijn twee series woningkaarten. De serie tot 1953 is met de hand ingevuld. De serie vanaf 1954 is getypt.
• Niet alle adressen zijn openbaar. Bij de uitleg op de index is een overzicht te vinden van de adressen die niet opgenomen zijn in de index. Om deze gegevens toch in te zien kun je een verzoek tot inzage indienen.
• De kaarten bestaan uit een voor- en achterkant. Op de voorkant staat de hoofdbewoner genoemd, op de achterzijde eventuele inwonenden.
• Ook adressen die niet in gebruik waren als woning zijn opgenomen. Het opgegeven gebruik van dat adres, bijv. “in gebruik als berging bij adres x” is een momentopname.

Voorbeeld van een registratie

Dit is de woningkaart van ades Van Hogendorpstraat 20 III hoog. Per hoofdbewoner wordt in opvolgende kolommen genoteerd:

• Datum: dit is de datum van inschrijving op dit adres
• Gezinshoofd: de naam van het gezinshoofd
• Jaar: het geboortejaar van het gezinshoofd.
• M/V: het aantal mannen en vrouwen in het gezin (inclusief het gezinshoofd).
• Datum: datum van uitschrijving van dit adres
• Waarheen: het nieuwe adres van het gezin
• Opmerkingen: hier wordt vaak het adres opgenomen vanwaar het gezin is gekomen, maar kan ook andere informatie bevatten

De achterzijde van de kaart bevat soortgelijke kolommen, alleen is hier de kolom voor het gezinshoofd vervangen door inwonenden.

Screenshot van woningkaart Van Hogendorpstraat 20 III

Het eerste gezin dat ingeschreven is op het adres Van Hogendorpstraat 20 III is het gezin van Jacob van Gelder, geboren in 1889. De man en vrouw, vermoedelijk een echtpaar (maar het kan bijvoorbeeld ook moeder en zoon zijn), is op 20 november 1936 ingeschreven. Het lijkt erop dat zij hiervoor op Marnixstraat 61 Ia hebben gewoond. Op 27 mei 1955 wordt het gezin uitgeschreven naar Van Hogendorpstraat 20 I.

Het duurt vervolgens een paar maanden, tot 25 juli 1955, voor er een nieuw gezin ingeschreven wordt. Feitelijk bestaat dit gezin uit 1 man, Pieter H. von Glahn, met drie inwonenden waarvan Johanna A. de Nijs het gezinshoofd is. Het zou kunnen zijn dat dit een alleenstaande vrouw met kinderen is die later trouwt met Pieter von Glahn. Op 14 december 1955 vertrekken zij in ieder geval samen naar de J. Bernardusstraat 13 III.

Om meer duidelijkheid te krijgen over de gezinsverhoudingen van bovenstaande gezinnen kun je de persoonskaarten van de genoemde personen bekijken.

Na nog een paar inschrijvingen wordt het pand uiteindelijk gesloopt (gesloopd, zoals gedrukt op de kaart). Hier heeft Bouw- en Woningtoezicht toe besloten op 18 januari 1988. De laatste uitschrijving is op 29 februari 1988, waarna de sloop zal hebben plaatsgevonden.